W biznesie liderem człowiek staje się w wyniku awansu lub powierzenia mu roli prowadzenia zespołu. Jeżeli chodzi o szkołę nauczyciel jest liderem zawsze ponieważ zawsze prowadzi zajęcia z grupą dzieci. Jak już pisałem w cyklu artykułów o typach liderów w kontekście procesu grupowego jedni są urodzonymi liderami inni muszą mocno popracować nad sobą by stać się dobrymi liderami. Tak również w przypadku nauczycieli dla jednych jest to naturalne dla innych stanowi to trudność. Oczywiście z pomocą przychodzi tu wiedza o procesie grupowym.

Proces grupowy w szkole działa inaczej, gdyż nauczyciel nie pracuje z dorosłymi. Wiedza będzie pomagała dostosowywać swój styl prowadzenia do fazy rozwojowej w której znajduje się dziecko. Każdej fazie rozwojowej odpowiada faza procesu grupowego.

# 1 FAZA ZALEŻNOŚCI

Małe dziecko zaraz po urodzeniu jest całkowicie zależne od matki, matka jest dla niego całym światem, ziemią, która go chroni, daje ciepło i pożywienie. Do 6/7 roku życia dziecko kształtuje swoją osobowość i świat widzi poprzez pryzmat relacji z rodzicami. W procesie grupowym mówimy o fazie zależności, pierwszej fazie, w której zespół jest całkowicie zależny od lidera, prowadzącego zespół. W tej fazie zespół oczekuje od lidera wsparcia, zapewnienia bezpieczeństwa i solidnego oparcia.

Nauczyciel w przedszkolu nie wychodzi więc w pracy z grupą maluchów poza fazę pierwszą i jest to dość oczywiste, że w tym czasie maluchy zaopiekowujemy, zapewniamy im bezpieczeństwo i zabawę w bezpiecznych warunkach. Praca nastawiona jest na wygaszanie lęku, także dzięki zabawą w trójkach, dwójkach a także w całej grupie. W tej fazie dzieci są bardzo zależne od rodziców, więc zaopiekowujemy separację poprzez kontakt interpersonalny maluchów ze sobą.

# 2 FAZA PRZECIWZALEŻNOŚCI I WALKI

Dziecko w fazie rozwoju poznaje świat i zaczyna dostrzegać, że poza matką, ojcem istnieją również inne rzeczy i sprawy, które są interesujące. Dziecko chociaż nadal jest zależne od matki i ojca to potrzebuje na jakiś czas oddalać się od rodzica i eksplorować świat, co pozwala mu ukształtować swoje własne Ja różne od Ja rodzica. Dziecko w fazie różnicowania zaczyna tworzyć swoją indywidualność, odgranicza, odseparowuje się od matki, ojca. Zespół przechodzi przez podobną fazę, w której mimo zależności od lidera potrzebuje odciąć się od niego, by określić swoją tożsamość. Jest to druga faza procesu grupowego – faza przeciwzależności i walki.

Faza druga odpowiada procesowi rozwojowemu dziecka 7-12 lat, więc nauczyciele pracując z takimi grupami wiekowymi bazują na fazie przeciwzależności i walki. W tym okresie dzieci się różnicują i określają swoje role grupowe. Lider pracującymi z takimi grupami musi uważać, by różnicowanie nie odbywało się za pomocą agresji i przemocy, szczególną uwagę musi zwrócić na dzieci które wejdą w rolę kozłów ofiarnych i outsiderów. Lider powinien w tej fazie angażować dzieci zgodnie z ich rolami nieformalnych liderów, wojowników, społeczników i innych, a także angażować outsiderów i kozłów ofiarnych do pracy grupowej. Pod wpływem kryzysów grupa może się zregresować do fazy pierwszej i wówczas lider musi wyciągnąć grupę z fazy zależności, by znów mogli realizować się w różnych rolach z grupie. Grupa oczywiście nie wyjdzie poza fazę różnicowania, gdyż będzie to możliwe dopiero po dotarciu do odpowiedniego wieku. Przejście do następnej fazy zbiega się z okresem dojrzewania u dziecka.

# 3 FAZA WŁADZY, SIŁY I AUTORYTETU

Dziecko, które ukształtowało swoje indywidualne Ja  i przeszło fazę różnicowania od rodziców nieuchronnie dojdzie do fazy rozwoju, w którym będzie musiało się skonfrontować z autorytetem rodziców, który do tej pory wydawał się mu niemal boski. Faza ta zaczyna się od kryzysu odpowiedzialności a kumulacją jest atak na autorytet rodzica/nauczyciela. Jest to ten dobrze znany bunt okresu dojrzewania, który jest tak bardzo trudny dla rodziców. Tak samo trudny jest dla liderów atak na prowadzącego zespół w fazie władzy, siły i autorytetu. Potrzeba w tym czasie dużo wiedzy, osadzenia w sobie, dobrze też znać odpowiednie interwencje i zapewnić sobie wsparcie z zewnątrz.

Faza ataku na lidera zbiega się na okres dojrzewania dziecka 13-16 lat i jest to trudny okres dla nauczyciela prowadzącego grupę. Nauczyciel musi być w tym czasie niewzruszony, dawać solidne oparcie i wsparcie, jednocześnie konstruktywnie wspierać atak na siebie by pomóc dziecku rozwijać swoją niezależność. W tym pomaga omawianie problemu autorytetów, rozmawianie o różnych autorytetach pomaga dziecku uporać się z tym problemem.

# 4 FAZA IDEALIZACJI, PONADOSOBISTEGO ZAUROCZENIA

Po okresie buntu w idealnym scenariuszu dziecko uspokaja się i nawet idealizuje rodziców i nauczycieli, bo jest w fazie zauroczenia odkrytą w sobie mocą. Niestety nie wszystkie dzieci i rodziny przechodzą konstruktywnie fazę buntu, co może kończyć się bardzo źle – problemami emocjonalnymi, kłopotami w szkole, sięganiem po używki a nawet łamaniem prawa. Zespół po fazie ataku na lidera również może wejść w fazę idealizacji i ponadosobistego zauroczenia ale gdy nie uda się konstruktywnie przejść fazy władzy, siły i autorytetu zespół może się rozpaść.

Dla nauczyciela to wspaniały czas pracy z grupą musi on jednak pamiętać, że idealizacja i zauroczenie się skończą a grupa doświadczy rozczarowania, gdyż idealizacja zawsze jest nadmiarowa i nie przystaje do rzeczywistości. Lider nie powinien więc podkręcać idealizacji i zauroczenia. Może oczywiście skierować energię grupy w konstruktywne i rozwojowe działania.

# 5 FAZA PRZECIWOSOBISTEGO ROZCZAROWANIA

Po fazie idealizacji dziecko w swoim rozwoju musi doznać rozczarowania, gdyż odkryta moc osobista nie zawsze będzie zapewniała sukcesy w świecie zewnętrznym. W tym okresie dziecko będzie przeżywało zawód i rozczarowanie, gdyż jego marzenia o niepowstrzymanej mocy okażą się idealizacją. Zespół, który odkrywa swoją moc również musi nieuchronnie wejść w fazę przeciwosobistego rozczarowania. Doznania fazy idealizacji i ponadosobistego zauroczenia były piękne, jednocześnie zbyt idealistyczne i w konfrontacji z rzeczywistością trzeba skorygować spojrzenie na sytuację.

Grupa w tym okresie konfrontuje się z rzeczywistością. Dziecko odkrywa, że nie ma takiej mocy jak mu się zdawało, zaczyna dostrzegać swoje ograniczenia. Lider w tym czasie powinien wspierać grupę w odkryciu swoich prawdziwych możliwości, które są mocno osadzone w rzeczywistości. Oczywiście należy dać przestrzeń do wypłakania się i pożegnania wyobrażonej mocy i idealistycznego obrazu siebie. W tym czasie nauczyciel stara się traktować ucznia po przyjacielsku, podmiotowo. Lider staje się dla ucznia przyjacielem, który doradza, wspiera, mentoruje jednak nie narzuca niczego dyrektywnie.

# 6 FAZA WSPÓŁZALEŻNOŚCI I PRACY

Rozczarowanie doprowadza dziecko do ostatniej fazy rozwoju, w którym zna ono doskonale swoje możliwości, zdaje sobie sprawę z tego, co jest w stanie zrobić a czego nie. Dziecko wie, że nie wszystko osiągnie samo, że potrzebuje wsparcia rodziców, nauczycieli i innych ludzi, że musi współdziałać i współpracować z innymi ludźmi. Dziecko więc doskonale porusza się w społeczności i jest w stanie sięgać po wyznaczone przez siebie cele oraz zyskać osobiste spełnienie. Zespół dzięki przejściu przez fazę przeciwosobistego rozczarowania dociera do fazy współzależności i pracy. Zespół na tym etapie doskonale współpracuje, ludzie cechują się zdrową zależnością i efektywnością w pracy.

Lider buduje relacje przyjacielskie z uczniem, staje się coachem, mentorem, który doradza, inspiruje, daje perspektywę. Relacja zasadza się na współpracy i respektowaniu potrzeb, interesów i motywacji uczniów. Lider uczy współpracy uczniów miedzy sobą, mediuje, prowadzi negocjacje w sytuacjach konfliktów. W tym okresie rozwojowym i w tej fazie mamy zdrową zależność pomiędzy członkami grupy i konkretną pracę nad celami, które zostały wyznaczone.

Mądry nauczyciel wspiera dziecko by przechodziło przez kolejne fazy rozwojowe bezpiecznie dla siebie i jak najbardziej optymalnie rozwojowo. Mądry lider wspiera swój zespół by przechodził przez kolejne fazy bez destrukcji i szkód emocjonalnych. Świadomy lider prowadzi proces grupowy i wspomaga zespół, gdy ten boryka się z trudnościami wynikającymi z poszczególnych faz. Lider może pozytywnie wpływać na zespół w każdej fazie. Lider może motywować do rozwojowego działania i dojrzewania zespołu. To obecnie od lidera zależy czy zespół wygrzebie się z fazy wtórnej zależności w sytuacji gdy kryzys związany z koronawirusem wprowadził tak wiele lęku. Na początku nauczyciel powinien zdiagnozować sytuację swojej grupy i sprawdzić czy doszło do regresu, w jakiej fazie znajduje się grupa? Czy po restarcie szkoły zaczyna znów od fazy zależności? Czy może grupa jest gdzieś wyżej? Oczywiście powinien zawsze proces grupowy przykładać do wieku dziecka i rozumieć, że każda faza odpowiada okresowi rozwojowemu człowieka.